Metafora w myśleniu o Bogu

Z Bogiem mamy pewien problem (żeby tylko jeden!). Nie doświadczamy Boga zmysłami – nie widzimy, nie słyszymy, nie wąchamy, nie dotykamy, nie smakujemy Stwórcy. Warto przy tym pamiętać, że człowiek posiada więcej zmysłów niż te pięć, które wymieniłem, m.in. propriocepcję – czyli czucie głębokie z mięśni i ścięgien czy zmysł równowagi. Niemniej jednak dalej nie rozwiązuje to naszego problemu, ponieważ Bóg nie jest obiektem świata, który mógłby emitować bodźce zmysłowe, dzięki czemu my moglibyśmy je odbierać receptorami, przekazywać do odpowiedniego płatu mózgu i następnie interpretować oraz zapamiętywać. Skąd więc w naszym umyśle pojawiło się pojęcie Boga i w jaki sposób wiemy, co za nim stoi?

Nie są to rzeczy proste, na które wystarczyłoby udzielić jednozdaniowej odpowiedzi, a nawet gdyby ktoś dokonał takiego odważnego lub głupiego czynu, to zapewne rozmówcy mogliby zadać wiele pytań, na które odpowiedzi byłyby znowu kwestionowane i tak… powstają rozprawy filozoficzne, które końcem końców nie przekonają wszystkich uczestników dyskusji do przyjęcia wszystkich bronionych tez, chociaż niewątpliwie mają walor poznawczy.

Podałem przed chwilą tezę, że Bóg nie jest obiektem świata. Więcej na ten temat napiszę w następnym wpisie, lecz teraz już warto podać choćby podstawowe uzasadnienie. Przy założeniu, iż Bóg jest Stwórcą świata oraz że Bóg i świat to dwa osobne byty oznacza, że Bóg nie jest jednym z elementów świata; był przecież taki stan rzeczywistości, w którym istniał Bóg, a nie istniał świat. Dlatego też nie można udać się do Jerozolimy, Góry Synaj, Watykanu czy innego świętego miejsca aby zobaczyć, usłyszeć czy dotknąć Boga. Ponadto mówiąc o tym, że Bóg nie jest obiektem świata miałem na myśli również to, iż nie jest podobny do jakiegokolwiek obiektu światowego, dlatego też nie sposób odebrać Boga zmysłami.

Powraca więc pytanie jak można odkryć istnienie pojęcia Bóg oraz jest treść? Najkrócej i najprościej byłoby po prostu powiedzieć, że czytelnikom tego tekstu o Bogu powiedzieli rodzice. Nawet jeśli rodzice są ateistami, to i tak w końcu musieli coś o tym słowie swoim dzieciom powiedzieć. Jednak skąd Ci rodzice wiedzieli o Bogu? Od swoich rodziców, a ci rodzice… i tak dalej, aż dojdziemy do misjonarzy, którzy przybyli na teren Polski w IX wieku n.e. Nie można się cofać się w nieskończoność, przynajmniej gdy mówimy o świecie fizycznym, a na pewno nic o tym nie wiemy. Więc kto był pierwszy? Odpowiedź zależy od rozstrzygnięć w kwestii religii. Albo odwołamy się do biblijnego opowiadania o stworzeniu pierwszych ludzi, którzy mogli spotkać w jakiś sposób Boga, albo do naukowych hipotez genezy religii. Niezależnie jednak od rozstrzygnięć natury historycznej warto zapytać, czy istnieje możliwość napotkania pojęcia Bóg niezależnie od ustnego przekazu wiary religijnej? Moim zdaniem nie jest to nieprawdopodobne, ale i ten temat musimy przełożyć na inny czas.

Wracając do źródeł wiedzy o treści pojęcia Bóg, Dariusz Łukasiewicz wskazuje trzy następujące: religia, osobiste doświadczenie religijne oraz filozofia [10]. Jedną ze składowych religii jest doktryna, która w chrześcijaństwie przybrała postać nauki o Bogu, czyli teologii. Jest to racjonalny namysł nad objawieniem. Objawienie to przekaz Boga za pośrednictwem wybranych, natchnionych ludzi. Na łonie chrześcijaństwa istnieje różnica zdań co do tego, co dokładnie jest objawieniem – czy jest to wyłącznie Pismo Święte (Biblia), jak postulują od XVI wieku protestanci, czy również nauczanie Kościoła, które tę Biblię objaśnia (katolicyzm, prawosławie). Bardziej przekonuje mnie opcja protestancka, w której się wychowałem dlatego uważam, że objawieniem jest Biblia – Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu.

Osobiste doświadczenie religijne jest z kolei trudne do opisania, co wynika wprost z dookreślenia osobiste. Subiektywizm dotyczy nie tylko odbioru doświadczenia, ale również jego interpretacji oraz opisu, czyli wyrażenia. Bóg może objawić się człowiekowi poprzez halucynacje, omamy wzrokowe, słuchowe, niecodzienne stany umysłu, czy inne wrażenia zmysłowe – jednak nadal należy pamiętać, że są to jedynie pośrednie sposoby objawiania się Boga. Inną sytuacją możliwą do wyobrażenia jest przemówienie do intelektu i woli człowieka, co objawiać się może urojeniami. Wierzący mogą doświadczać głębokiego przekonania o prawdziwości jakiejś prawdy, nie umiejąc tego racjonalnie uzasadnić. Innym jeszcze razem jednostka może przeżyć emocjonalne katharsis albo odczuć wszechogarniającą miłość Boga i poczuć obiektywny sens własnej egzystencji, lub istnienia świata.

I w końcu droga filozoficzna, czyli racjonalny namysł nad rzeczywistością, może doprowadzić człowieka do przekonania o istnieniu Stwórcy, Pierwszego Prawodawcy czy Ostatecznego Celu istnienia świata, co ludzie wierzący nazywają Bogiem. Po ustaleniu kwestii dot. istnienia Boga można zacząć tworzyć zbiór Jego atrybutów, następnie je odpowiednio precyzować tak, aby nie wchodziły ze sobą w konflikt semantyczny (znaczeniowy). Zarówno opowiedzenie się za istnieniem lub nieistnieniem Boga, jak i doprecyzowanie pojęcia Bóg, uzależnione jest od przedzałożeń filozoficznych, a te ostatecznie zależą od zdolności intelektualnych myśliciela, kultury, wykształcenia, doświadczeń życiowych i w końcu intuicji (która jest wypadkową poprzednich).

Historia religii pokazuje, że w praktyce zasadniczo można ustalić pewną kolejność występowania tych źródeł: osobiste doświadczenie religijne à religia (teologia) à filozofia, jednak obecna rzeczywistość społeczna raczej wychodzi od faktu religii i często się na niej zatrzymuje. Dzieci przechodzą edukację religijną, następnie uczestniczą w obrzędach i instytucjach religii, jednak stosunkowo rzadko doświadczają Boga w swoim życiu. Podobnie jest z namysłem filozoficznym, chociaż wierzę, że wielu ludzi zadaje sobie od czasu do czasu pytania natury filozoficznej, to jednak zazwyczaj brakuje warsztatu teoretycznego i wytrwałości, co jest warunkiem znalezienia satysfakcjonujących odpowiedzi.

Przechodzimy do lądowania. Jak te trzy źródła wiedzy o Bogu mają się do Boga? A tak, że zawsze będziemy mogli mówić o Bogu tylko z pewną dozą pewności, nie zaś z całą pewnością. Św. Tomasz z Akwinu za Janem Damasceńskim wyraża tę myśl w dość radykalny sposób i stwierdza, że nie możemy wiedzieć, czym Bóg jest, a tylko czym nie jest, dlatego też nie możemy zastanawiać się nad tym, w jaki sposób istnieje, ale raczej w jaki sposób nie istnieje [11]. Oczywiście Biblia obfituje w twierdzenia pozytywne, tzn. takie, które mówią o tym co i jak jest, a nie co i w jaki sposób nie jest. Jeśli dobrze rozumiem Tomasza to zajmuje się on tutaj bardziej teologią filozoficzną / filozofią Boga, a nie szczegółowym objaśnianiem tekstu Biblii. Na gruncie racjonalnej refleksji nad Bogiem możemy zgodzić się co do tego, iż język ludzki, który bierze się ze świata i służy do jego opisu, jest jakościowo nieprzydatny do opisu Boga. Stwórca, jak już powiedzieliśmy, nie jest obiektem przynależącym do świata ani w żaden sposób podobnym do rzeczy, które w nim znajdujemy. Z drugiej strony możemy wysunąć argument o tym, iż dzieło świadczy o autorze, a więc świat mówi nam coś o Bogu, jednak ta możliwość jest nadal ograniczona, bo co powie nam obraz Autora X o samym bycie Autora X? Czy obraz może wyjaśnić czym jest człowiek? Czy dowiemy się z obrazu jakie cechy gatunkowe oraz indywidualne posiada autor? Nie.

Jeśli rozumiemy, że świat jest stworzeniem Boga, to znaczy, że możemy badając i doświadczając zdarzeń w świecie w jakiś sposób poznać Boga, a więc uzyskać odpowiedź na pytanie o treść pojęcia Bóg. Jednak proces przyswajania sobie informacji o Bogu, następnie wyrażania i systematyzowania zawsze będzie obarczony ludzkim umysłem (czy w ogóle umysłem jakiegokolwiek stworzenia). Nasze formy naoczności, a także język, którym się posługujemy w komunikacji i poznawaniu świata, zawsze będą stanowiły granice ludzkiego odbioru Bożego objawienia. Rzecz wygląda tak samo jeśli idzie o tekst Biblii, który jest spisany w ludzkim języku, przez ludzkich pisarzy kierowanych do ludzkich odbiorców. Mówienie i myślenie o Bogu musi sprowadzać się ostatecznie do mówienia i myślenia na ludzki sposób. I tu właśnie z pomocą przychodzi metafora.

Pamiętamy, że metafora łączy ze sobą podobieństwo oraz niepodobieństwo i pozwala na doświadczenie i zrozumienie danej rzeczy, przez kategorie innej rzeczy. W naszym przypadku jest to doświadczenie i zrozumienie Boga przez kategorie ludzkiego doświadczenia i języka. Dlatego, gdy mówimy, iż Bóg jest Stwórcą, Ojcem, Sędzią, Prawodawcą, Zbawicielem, Przyjacielem, Pomocnikiem, Pocieszycielem itd. nie mamy, a przynajmniej nie powinniśmy mieć na myśli dosłownych znaczeń tych słów. Zawsze musi pozostać margines niepojętości, a wszystko należy opatrzyć klauzulą doskonałości, zgodnie z jedną najbardziej podstawowych definicji Boga zaproponowaną przez Anzelma z Aosty, w której Bóg jest tym, nad co nic większego już nie można pomyśleć.

Boga nie sposób zamknąć ani w doświadczeniu religijnym, ani teologii czy filozofii. Dlatego też od człowieka wierzącego – wbrew niektórym opinią – wymaga się otwartości w myśleniu. A przynajmniej ja wymagam. A przynajmniej wtedy, gdy ten człowiek chce prowadzić ze mną dialog. Metaforyczne pojmowanie Boga nie tylko chroni nas przed intelektualną pychą, ale i daje równy dostęp wszystkim ludziom, bowiem Bóg może objawić się poprzez różne metafory, takie, które w życiu danego człowieka mogą być najlepiej zrozumiane i przyjęte. Co więcej, zawsze pozostaje coś, czego o Bogu możemy się dowiedzieć – albo odkrywając nowe treści w objawieniu, albo doświadczając nowych wrażeń Boga lub gdy poznajemy nowe koncepcje porządkowania myśli, których dostarcza filozofia Boga.

I na koniec bezpośrednie pytanie, które wierzę, że z czasem stanie się naszą dobrą tradycją: Kim dla Ciebie jest Bóg? Jaką metaforą Ty opisałbyś/abyś Go i dlaczego?