Sens życia – przegląd wybranych ujęć

Dochodzimy w końcu do pojęcia sensu życia. Zacznijmy tradycyjnie, Encyklopedia PWN ujmuje sens życia jako:

filoz. wartość, doniosłość, racja istnienia albo cel życia jednostki lub życia w ogóle, zawarte w samym życiu bądź poza nim; jeden z podstawowych przedmiotów zainteresowania filozofii człowieka, aksjologii, etyki i religii.

Widzimy zatem, iż pojawiają się takie pojęcia jak wartość czy cel, o których już trochę mówiliśmy, ale pojawia się również racja istnienia oraz doniosłość. Racja istnienia czyli powód istnienia – jeśli coś ma rację, aby istniało, to znaczy, że jest ku temu dobry powód (uzasadnienie). Doniosłość w zasadzie odwołuje się do pojęcia wartości, bo tylko coś wartościowego może być doniosłe (mające wielkie znaczenie, odgrywające istotną rolę – Słownik Języka Polskiego). 

Niestety, tym razem nie możemy poprzestać na zwykłej definicji słownikowej – byłoby to sporym i nieuprawnionym uproszczeniem. Pojęcie sensu życia jest bardzo szerokie i mieszczą się w nim różne, nietożsame pojęcia składowe. Owa nieostrość (niedokładność) określenia zakresu znaczeniowego oznacza, iż pojęcie to może mieć różne znaczenie w zależności od kontekstu, założeń czy poglądów osoby, która się nim posługuje. Dlatego przed nami kilka nie-słownikowych ujęć.

Sławomir H. Zaręba (za Januszem Mariańskim) określa sens życia następująco:

W perspektywie socjologicznej sens życia można pojmować jako swoistą sferę percepcji, przeżyć, ocen, indywidualnych dążności życiowych i działań ludzkich, związanych z pozytywną akceptacją życia. Sfera ta, uporządkowana jest według jakiejś hierarchii celów i wartości, których podłożem są indywidualne preferencje i wybory oraz szeroko rozumiana komunikacja międzyosobowa, będąca współdziałaniem i interakcją [2].

Swoista sfera oznacza indywidualną kategorią jednostkową, coś niepowtarzalnego, co przynależy danej, konkretnej osobie – coś na zasadzie jak pojęcie “smacznego obiadu” czy “dobrej muzyki”. Sfera percepcji, przeżyć, ocen, indywidualnych dążności życiowych i działań ludzkich – te słowa wskazują, iż owa jednostkowa kategoria dotyczy sposobu odbioru i przeżywania świata, ocen (siebie, świata), a także celów, marzeń i planów. Te przeżycia, oceny oraz plany uporządkowane są według jakiejś hierarchii celów i wartości, tak więc to, co człowiek uznaje za cenne oraz godne osiągnięcia porządkuje ową swoistą sferę. Wspomniane wartości i cele wynikają z tego, co się lubi oraz nie lubi (indywidualne preferencje), jakich dokonało się wyborów, a także z jakimi ludźmi człowiek się wychował i funkcjonuje (szeroko rozumiana komunikacja międzyosobowa).

Z kolei Karol Bujnowski (za Tadeuszem Sikorskim) wymienia kilka różnych sposobów rozumienia sensu życia oraz wskazuje to wskazane poniżej jako domyślne i powszechne:

Sens życia pojmowany jest więc ogólnie jako pewna idea, wyrażająca przeświadczenie o istnieniu pozytywnej odpowiedzi na podstawowe pytania człowieka dotyczące jego egzystencji [3].

W tym przypadku sens życia okazuje się pozytywną odpowiedzią na podstawowe pytanie człowieka, pytanie dotyczy ludzkiej egzystencji. Jak brzmi owo pytanie? K. Bujnowski nie przedstawia go explicite, jednak we wcześniejszym akapicie mówi o sensie najwyższym, rozumianym jako nadrzędnym celu, który nadaje ludzkiemu życiu wartość i sens [4]. Dostrzegamy w tym ujęciu nieco “krążenia w koło”, ale wydaje się że pytanie egzystencjalne może brzmieć: Dlaczego i po co jestem/żyję? K. Bujnowski podaje przykłady sensów najwyższych jakimi mogą być: Bóg, sztuka, kariera czy walka o sprawiedliwość społeczną [5] .

Inny badacz, profesor nauk medycznych, Julian Aleksandrowicz (1908-1988) pisał, że przez pojęcie sensu życia

rozumie się zarówno wartości życia, a więc te wszystkie aspekty przedmiotów i działań, które wchodzą w sferę zainteresowań człowieka, jak i cel życia, czyli wartość permanentnie obecną w działaniu, której realizacja towarzyszy człowiekowi we wszystkich poczynaniach jako kryterium samooceny. Jak wiadomo, cel, który stanowi o sensie życia osobnika, zamyka życiową hierarchię jego dążeń [6].

Tak więc sens życia utożsamiony został przez profesora z wartością oraz celem życia.

I na koniec tej wyliczanki definicji wypowiedź znawcy zagadnienia sensu życia, Viktora Frankla (1905-1997) – psychiatry i filozofa, który przeszedł piekło Auschwitz i tam odkrył wartość poczucia sensu życia, dzięki któremu można przetrwać najtragiczniejsze momenty w swoim życiu:

Sens życia to umiejętność odnalezienia i wykonywania szczególnych zadań, które w przypadku każdej jednostki są indywidualne. Owe zadania nie są przypadkowe, a zaangażowanie w ich realizację wynika z powołania oraz z poczucia odpowiedzialności [7].

V. Frankl kojarzy tu sens życia z odnalezieniem swojego indywidualnego powołania i umiejętności jego realizacji, inaczej mówiąc znaleźć sens życia to znaczy odnaleźć swoje zadanie w tym życiu, odkryć co mam do zrobienia na tym świecie.

Sumując powyższe…

Gdybym miał podsumować w sposób refleksyjny powyższe wypowiedzi, to wskazałbym, iż badacze często sens życia utożsamiają z jego wartością, celem lub zadaniem całożyciowym. W dyskursie dotyczącym sensu życia panuje duża swoboda i nieokreśloność, co może wynikać z różnych możliwych perspektyw (filozoficzna, psychologiczna, socjologiczna, teologiczna) lub z tego, że po prostu dla różnych ludzi co innego kryje się pod wyrażeniem sens życia, a sam termin być może jest jednym z tych podstawowych, których nie da się jednoznacznie (i za powszechną zgodą wszystkich użytkowników języka) zdefiniować; po prostu jest rozumiany intuicyjnie przez każdego kto się nim posługuje.