Co to jest religia?

Istnieje wiele rozmaitych definicji pojęcia ‘religia‘, a jest tak przynajmniej z kilku powodów. Po pierwsze zjawisko religii można badać z rozmaitych perspektyw – socjologicznej, antropologicznej, filozoficznej, psychologicznej, fenomenologicznej, teologicznej, pedagogicznej, historycznej, prawnej, politycznej i jeszcze kilku innych. Po drugie to, co nazywane jest religią, jest tak szerokim i bogatym zjawiskiem, iż badacze nie są w stanie wypracować względnie uniwersalnego kryterium tego co jest, a co już nie jest religią. Ponadto nieustalony jest również zakres badania nad religią – jedni badają zewnętrzne przejawy religijności, drudzy przeżycia wewnętrzne i poglądy jednostek, inni z kolei koncentrują się na teoretycznej warstwie religii (doktrynie).

Dla zobrazowania problemu przytoczę kilka definicji religii jakimi posługiwali się znani badacze [1]:

System powiązanych ze sobą wierzeń i praktyk odnoszących się do rzeczy świętych, to znaczy rzeczy wyodrębnionych i zakazanych, wierzeń i praktyk łączących wszystkich wyznawców w jedną wspólnotę moralną zwaną kościołem (Emile Durkheim).

Religia oznacza takie uczucia, czyny i doświadczenia odosbnionej jednostki ludzkiej, o których jednostka mniema, że odnoszą się do czegoś, co ona sama uznaje za boskie (William James).

Religia nie oznacza bynajmniej wiary w Boga, bogów czy duchy, ale (…) odnosi się do doświadczenia sacrum, wiąże się przeto z pojęciami bytu, znaczenia i prawdy (Mircea Eliade).

Aby tego było mało niepewna jest nawet etymologia łacińskiego religio. Cyceron (106 – 43 p.n.e.), rzymski pisarz, retor, filozof i prawnik, twierdził, że religio pochodzi od relegere – zwracać na coś szczególną uwagę. Z kolei Laktancjusz (250-330 n.e.), chrześcijański apologeta, odnosi religio do religare – ponownie łączyć, wiązać (w domyśle: ponownie łączyć z Bogiem) [2].

Kolejnym problemem jest to, że żadna religia nie jest doktrynalnym, organizacyjnym, instytucjonalnym monolitem – nawet najbliższe polskiemu czytelnikowi chrześcijaństwo dzieli się na katolicyzm (który też nie jest jednolity), prawosławie i bardzo zróżnicowany protestantyzm, nie wspominając już o wyznaniach okołochrześcijańskich. Ponadto w każdej konkretnej denominacji istnieją odłamy, nurty, organizacje przykościelne i nieformalne ugrupowania, które uniemożliwiają określenie wszystkich członków danej organizacji jako “wierzących tak samo” lub “wyznających swoją wiarę w ten sam sposób”.

Dlatego niektórzy myśliciele, jak polski filozof Leszek Kołakowski (1927-2009), mówią nawet, że nie ma religii – są jedynie religie (liczba mnoga) i każdą należy badacz indywidualnie.

Ja osobiście przyjmuję dwa rozwiązania w tej materii. Po pierwsze, nawet jeśli nie sposób sformułować poprawną definicję religii, to uważam, iż istnieje fakt religii – coś co się wydarza w rzeczywistości społecznej, w historii ludzkości, co ludzie określają zazwyczaj mianem religii. Po drugie, przyjmuję roboczą definicję religii, która ani nie pokrywa się ze wszystkim tym, co nazywane jest religią, ani też nie usatysfakcjonuje wszystkich badaczy; pozwoli jednak jakoś ujmować fakt religii w zwięzłej jednostce semantycznej. Zręby tej definicji zaczerpnąłem z Encyklopedii PWN [3]:

Religia to relacja człowieka względem Sacrum (Świętości), lub tego, co człowiek uważa za Sacrum, którą można opisać przynajmniej na czterech płaszczyznach: doktryna, kult, organizacja wspólnoty i doświadczenie religijne.

Doktryna to inaczej teoria wiary odnosząca się przede wszystkim do nauki o Bogu/bogach (teologia), nauki o człowieku (antropologia) oraz nauki o świecie (kosmologia). Z tych trzech podstawowych zakresów doktryny wynikają wszystkie inne, w tym szczególnie istotna etyka, a więc nauka o właściwym postępowaniu moralnym. Drugim wymiarem religii jest kult, bądź rytuał, ryt, czyli system symboli religijnych wyrażonych w gestach, postawach, strojach, pieśniach, ceremoniach, modlitwach, relikwiach i innych. W jednych religiach symbole te mają znaczenie magiczne lub mistyczne, w innych natomiast służą jedynie wyrażeniu pewnych idei religijnych oraz psychologicznemu wzmocnieniu doświadczenia; tak czy inaczej kult jest nieodłącznym czynnikiem kulturowym tworzącym daną religię. Gdy mówimy o religii mamy zazwyczaj na myśli jakąś wspólnotę – ludzi, którzy podobnie wierzą i wyznają swoje przekonania; owa wspólnota zazwyczaj jest jakoś zorganizowana, dlatego w definicji umieściłem organizację wspólnoty. Historia religii zna różnorakie formy organizacji wspólnoty religijnej począwszy od patriarchów, przywódców plemienia, szamanów przez kapłanów służących w świątyni, lokalne i ogólnoświatowe instytucje kościelne, a nawet państwa kościelne, aż po domowe i uliczne kościoły charakteryzujące się niskim stopniem sformalizowania. Czwartą płaszczyzną, która może służyć opisaniu relacji człowieka i Sacrum jest doświadczenie religijne – indywidualne, subiektywne wrażenia oraz interpretacja tego wrażenia w życiu poszczególnych wyznawców. Różne religie będą dążyły do osiągnięcia czy wytworzenia pewnego rodzaju doświadczenia religijnego (przeżywanego we wspólnocie lub indywidualnie), niektóre doświadczenia będą mniej popularne lub nawet zakazane (np. wywoływanie duchów w chrześcijaństwie). Element ten, choć najmniej uzewnętrzniony i najtrudniejszy do uchwycenia dla systematycznej formy namysłu naukowego, jest prawdopodobnie najistotniejszym dla podtrzymania (autentycznej) religijności wśród wierzących, dotyczy bowiem tego, co przeżywane; człowiek natomiast jest zwierzęciem czującym. 

Wróćmy na chwilę do Sacrum – jest ono przeciwieństwem profanum (tego, co zwykłe, świeckie) i może przybierać różnorodne formy, zarówno osobowe (Bóg, bogowie, duchy, anioły, demony, duchy przodków) jak i nieosobowe (bezosobowa siła mana, bezosobowy Absolut, Brahman, Tao, Nirwana, Prawda, święta wiedza, totem, święty kamień lub święte drzewo). To generalnie wszystko, co jest przedmiotem czci, uwielbienia i strachu, do czego się dąży, co jest sensem i sednem rzeczywistości, co jest naprawdę, co posiada siłę, co stanowi Źródło istnienia i/lub jego cel, co jest Źródłem lub fundamentem dobra, etyki, lub co stanowi ostateczną i najwyższą instancję sprawiedliwości.

Wybitnym badaczem Sacrum i jego przejawów (hierofanii) był już wspomniany Mircea Eliade (1907-1986), rumuński historyk religii, religioznawca, filozof kultury i indolog. Stosował on fenomenologiczną metodę badania, a więc zbierał bogaty materiał faktograficzny, a następnie porządkował go wedle istoty rzeczy, które przejawiają się na różne sposoby w rozmaitych zjawiskach (fenomenach). Na przykład w swojej książce “Traktat o historii religii” Eliade prezentuje systematyczne zestawienie rozmaitych form wierzeń, które chociaż w różnych zakątkach świata przejawiały się odmiennie (w różnych fenomenach), to posiadały elementy wspólne. Dzięki temu możemy badać rzecz samą w sobie (tak jak na podstawie obserwacji różnych psów możemy dokonać opisu ‘psa ogólnego’ czy też ‘idei psa’). Dla tych, którzy jeszcze nie czytali “Traktatu o historii religii” wymienię na zachętę kilka zagadnień ze spisu treści: 

1. Struktura i morfologia Sacrum; 
2. Niebo: bóstwa uraniczne, ryty i symbole niebieskie; 
3. Słońce i kulty solarne; 
4. Księżyc i mistyka lunarna;
5. Wody i symbolika akwatyczna;
6. Święte kamienie: epifanie, znaki, formy;
7. Ziemia – kobieta – płodność;
8. Roślinność: symbole i ryty odnowienia;
9. Rolnictwo i kult płodności;
10. Święta przestrzeń: świątynia, pałac, środek świata;
11. Czas święty i mit wiecznego rozpoczynania;
12. Morfologia i funkcja mitów;
13. Struktura symboli.