Tajemnicza triada i Problem zła

Bóg chrześcijański, oprócz tego, że jest Bytem nieuwarunkowanym i warunkującym świat (dokładniej Stwórcą), jest Bogiem doskonale dobrym [3], wszechwiedzącym [4] i wszechmocnym [5]. Te trzy określenia już bardzo dużo mówią o Bogu, ponieważ wyznaczają Jego zakres i sposób działania, a z naszej perspektywy (jako stworzeń) ustalenie tego, czego możemy się po Bogu spodziewać jest zagadnieniem kluczowym. Przy głębszym zastanowieniu zestaw tych trzech atrybutów jest jedną z największych trudności apologetyki chrześcijańskiej, czyli obrony wiary, ponieważ w konfrontacji z doświadczeniem faktu zła na świecie pojawia się tzw. Problem zła. Sądzę, że można go uznać za najczęstszą przyczynę porzucenia wiary w Boga chrześcijańskiego (czy każdego Boga, któremu przypisuje się powyższe cechy). 

Problem zła można wyrazić następująco: Skoro Bóg jest doskonale dobry, wszechmocny i wszechwiedzący, to dlaczego stworzył taki świat, o którym wiedział, że wolne istoty popełnią w nim grzech, przez co pojawi się zło, cierpienie i śmierć?

Z punktu widzenia opcji ateistycznej pytanie to jest retoryczne, a odpowiedź brzmi mniej więcej tak: Niemożliwe jest, aby pogodzić istnienie doskonale dobrego, wszechwiedzącego i wszechmocnego Boga z istnieniem zła na świecie. Zło istnieje – to jest fakt niezaprzeczalny, a więc taki Bóg nie istnieje. 

Z punktu widzenia poszukującego agnostyka, czyli tego, który nie wie, czy Bóg jest czy nie, ale czyni starania aby w jakiś sposób móc odpowiedzieć sobie na to pytanie, Problem zła – o ile nie zostanie rozwiązany – skieruje jego rozważania na tory innych religii, w których Bóg, bogowie, czy Absolut nie zawierają w swojej treści pojęciowej jednocześnie tych trzech atrybutów. Może istnieje Bóg, ale jest doskonale zły, albo nie jest wszechmocny i po prostu robi to, co może, jednak zło jest silniejsze? 

Chrześcijanie (albo szerzej: teiści) mogą podejść dwojako do zagadnienia Problemu zła. Mogą (1) udzielić odpowiedzi na pytanie i rozwiać wątpliwości, albo też (2) powstrzymać się od odpowiedzi i wierzyć pomimo nierozwiązanego problemu, na podstawie innych przesłanek oraz własnego doświadczenia.

Osobiście skłaniam się ku drugiej opcji, a to dlatego, iż chociaż potrafię wymienić kilka możliwych odpowiedzi na Problem zła, to jednak każda z nich obarczona jest niedoskonałościami i odpowiada jedynie parcjalnie. Jeżeli nie miałbym żadnych innych argumentów za istnieniem Boga oraz doświadczeń interpretowanych przeze mnie jako doświadczenia religijne to Problem zła prawdopodobnie zmusiłbym mnie do wybrania opcji co najmniej agnostycznej, albo na przykład buddyjskiej. 

Istnieją takie koncepcje teologiczne, w których dokonuje się odpowiedniej reinterpretacji wspomnianych atrybutów Boga, w taki sposób, że fakt zła jest w jakiś sposób wytłumaczalny. Nie jest to rozwiązanie Problemu zła, ale na pewno jego złagodzenie. Jedną z takich koncepcji, którą swego czasu namiętnie rozważałem jest teizm otwarty (open theism; OT), zaproponowany przez Richarda Rice’a (profesora Loma Linda University). Głosi on pogląd, w którym wolna wola stworzeń rozumnych (aniołów i ludzi) jest tak mocno broniona, iż redefiniuje się atrybut Bożej wszechwiedzy. 

Bóg jest miłością, najwyższym wyrazem miłości jest obdarowanie stworzeń wolnością – i teraz novum – wolność, aby była autentyczna nie może zakładać, iż Bóg z góry wie jakie decyzje zostaną podjęte. Z tego też powodu Stwórca postanawiając z miłości stworzyć świat z prawdziwie wolnymi istotami zgadza się na samoograniczenie własnej wszechwiedzy, wykluczając z niej przedwiedzę o przyszłych, wolnych decyzjach rozumnych stworzeń. Potrafi oczywiście doskonale przewidywać te wolne wybory, jednak nigdy nie dzieje się to ze 100% pewnością. Wraz z biegiem wydarzeń przyszłość zostaje przed Bogiem coraz lepiej odkryta, jednak wracając do samej genezy grzechu, Bóg (w tej koncepcji) nie miał pewności, że Lucyfer zgrzeszy. Taki pogląd jest miły i przyjazny, ponieważ broni Boga z zarzutu wynikającego z Problemu zła, faktycznie jednak przynosi więcej problemów niż rozwiązań. Ostatecznie Problem i tak nie jest rozwiązany, bo ateiści mogą powiedzieć: Skoro Bóg miał świadomość, że ryzyko na zaistnienie grzechu wynosi 50% to i tak nie powinien podejmować takiego ryzyka przewidując wszystkie negatywne konsekwencje (choroby, przestępstwa, cierpienie, grzech i śmierć).

Ponadto w takim przypadku zostaje mocno zachwiane samo pojęcie Boga, bo brak doskonałej znajomości przyszłości rzutuje na kwestię niezmienności Boga (a zasadniczo na Jego prostotę Boga). Jeśli Bóg zdobywa jakąś nową wiedzę (o przyszłych wolnych wyborach istot rozumnych), to pojawia się nowy element w Bogu, a to wprowadza niepewność, zmianę i uwarunkowanie. Przecież my jako ludzie, byty funkcjonujące w czasie, gdy dowiadujemy się w ostatniej chwili wychodząc z domu, że dzisiaj jednak będzie padał deszcz, zakładamy kurtkę przeciwdeszczową albo pakujemy parasolkę, chociaż początkowo tego nie planowaliśmy. Jaką więc mamy pewność, że nowa wiedza nie zmieni w Bogu czegoś istotnego? Skąd przekonanie o stałości Bożych postanowień i charakteru, jeśli pojawiają się nowe, nieprzewidziane elementy w Bogu?

Co więcej, teizm otwarty serwuje nieco więcej problemów, jak na przykład uczasowienie (a przez to uświatowienie) Boga – coś co w teizmie klasycznym jest nie do pomyślenia, ponieważ czas jest miarą zmian, a skoro Bóg jest Bytem doskonały, to nie mogą w Nim zachodzić zmiany. 

Kolejnym problemem jest pojęcie i możliwość istnienia wolnej woli, której zdefiniowanie filozoficznie jest w zasadzie niemożliwe [6]. Naturalnie, z uwagi na założenia tekstu nie opisuję tych kwestii dokładnie, a jedynie sygnalizuję, aby wskazać możliwości innego myślenia o pojęciu Boga, przez co niektórzy sądzą, że Problem zła zostaje rozwiązany. Ja również kiedyś tak sądziłem, dopóki nie poznałem wspomnianych tu atrybutów Boga takich jak prostota (tzn. że Bóg nie składa się z jakichś bardziej podstawowych części), niezmienność (Bóg jest niezmienny, co jest jedyną gwarancją planu zbawienia i Bożej miłości do stworzeń), transcendencja i pozaświatowość (Bóg nie jest uwarunkowany światem oraz wykracza poza niego), pozaczasowość (skoro Bóg się nie zmienia, to również nie podlega upływowi czasu, ani też czas nie odgrywa w życiu Boga żadnej roli, bo u Pana jeden dzień jest jak tysiąc lat, a tysiąc lat jak jeden dzień [7]). Chociaż mogę sobie wyobrazić redefinicję atrybutu wszechwiedzy (która miałaby być podyktowana realnym wyrazem Bożej miłości – w postaci obdarowania stworzeń wolną wolą) to jednak trudno w ramach obrony Boga umniejszyć Go do ludzkich kategorii zmienności, czasowości czy rozwoju.

Na szczęście wspomniana triada (doskonała dobroć, wszechwiedza i wszechmoc) może być postrzegana jako wielka nadzieja człowieka wierzącego. Chociaż pytanie o genezę grzechu jest zakryte cieniem, to jednak tylko przy założeniu tych trzech atrybutów możemy mieć nadzieję na lepszą przyszłość. Co więcej, nadzieja w najdoskonalszej formie przybiera postać pewności, ta natomiast ma wymierny wpływ na nasze życie, dodaje bowiem siły w najtrudniejszych chwilach życia i pewności w podejmowaniu dobrych działań (nawet jeśli skutki okazują się niekorzystne dla nas samych). Doskonała dobroć informuje nas o Bożych zamiarach względem stworzenia (dobre chęci), a wszechwiedza i wszechmoc stanowią gwarancję realizację owych dobrych chęci (wykonanie). Gdyby Bóg był jedynie doskonale dobry, ale nie posiadał wszechwiedzy i wszechmocy, to nie moglibyśmy mieć pewności, czy uda Mu się zrealizować plan zbawienia. Natomiast gdyby wykluczyć doskonałą dobroć Boga, nie moglibyśmy posiadać gwarancji, że np. po 100 latach życia w niebie nie zabiłby nas wszystkich, albo przeznaczył na wieczne tortury.